6 vragen aan Michiel Kroesbergen over ‘Uit de schaduw van Pol Pot’

Uit de schaduw van Pol Pot. Nuon Chea en de Rode Khmer. van Michiel Kroesbergen verscheen 31 maart 2020. In het waargebeurde verhaal van Nuon Chea, broeder nummer 2 van de Rode Khmer en de architect van het kwaad in Cambodja. De in 2019 overleden Nuon Chea was de plaatsvervanger van Pol Pot en de partij-ideoloog van de Rode Khmer. Tijdens hun bijna vier jaar durende schrikbewind (1975-’79) waren deportaties, marteling en moord aan de orde van de dag. Nuon Chea was een van de hoofdverantwoordelijken voor de dood van 1,7 miljoenen Cambodjanen in de Killing Fields. In 2018 werd Nuon Chea door het Cambodjatribunaal veroordeeld voor genocide.

Wat is de reden dat u dit boek over Nuon Chea heeft geschreven?

Meerdere redenen. Allereerst werd ik persoonlijk getriggerd door wat ik tegenkwam op een reis door Cambodja. Net als alle andere toeristen heb ook ik het Tuol Sleng Museum in Phnom Penh en de vlak daarbij gelegen killing fields bezocht. In het museum hingen informatieborden waarop werd gesproken over het proces dat op dat moment bezig was tegen Nuon Chea. Ik had de naam Nuon Chea nog nooit gehoord. Het fascineerde mij dat een zo onbekend figuur blijkbaar zo’n grote rol had gespeeld in deze tragedie.

Daarmee komen we direct bij een andere reden om dit boek te schrijven. Iedereen kent Pol Pot, niemand kent Nuon Chea. Terwijl ik durf te beweren dat hun belang in de ellende van het Rode Khmer bewind niet veel verschilde. Het is niet onterecht dat Pol Pot zo bekend is, maar wel dat Nuon Chea zo onbekend is. Ik denk dat het belangrijk is om te beseffen dat wat er in Cambodja gebeurd is niet het werk was van één kwade genius, maar dat het gecompliceerder is dan dat. Het was niet het werk van één massamoordenaar, maar er zat een heel apparaat achter met een hele ideologie. Nuon Chea was officieel de chef ideologie en zijn rol mag dus ook niet onderschat worden. Hij werd algemeen beschouwd als het alter ego van Pol Pot.

Nuon Chea bleef tot en met het einde van het regime onzichtbaar. In uw boek schrijft u ook dat de meeste Cambodjanen zelfs niet eens wisten wie of wat Pol Pot was. Hoe kon dat?

Cambodja is, ook nu nog, een volstrekt achtergebleven land. Op het platteland ziet het leven er nog steeds zo uit als duizend jaar geleden. Mensen hadden geen idee wie er aan de knoppen zat simpelweg omdat er nog geen internet was en ook nauwelijks andere media, in ieder geval niet beschikbaar voor het gewone volk.

Daarnaast was het ook een bewuste keuze van Nuon Chea, Pol Pot en de andere leiders om onbekend te blijven. De theorie was dat als niemand wist wie ze waren dat ze ook geen gevaar liepen. De nationale oppositie voor zover die er nog was, Vietnam, Amerika en wie er maar had kunnen ingrijpen hadden geen idee wie ze moesten uitschakelen om de Rode Khmer te raken.

Het ging altijd om ‘de Partij’ en nooit om de leiders zelf. Er was in tegenstelling tot andere communistische regimes dan ook geen sprake van een persoonlijkheidscultus. Pol Pot heeft zich pas laat en mede op advies van zijn Chinese collega’s bekend gemaakt als ‘de grote leider’.

Wat vond u de meest verrassende ontdekking tijdens het schrijven van dit boek?

Ik weet niet of het mij verraste, maar het viel me in ieder geval wel op hoe ongemakkelijk Cambodja omgaat met hun gruwelgeschiedenis. Nog niet eens zo lang geleden is bijna een kwart van de bevolking omgekomen in een tijdsbestek van nog geen vier jaar. Iedereen, ook nu nog, heeft daarmee te maken. Iedereen kent wel iemand die is ‘verdwenen’ tijdens dat regime. De mensen zelf praten er niet graag over en lijken het vooral te willen vergeten. Tegelijkertijd zie je her en der toeristenbordjes verschijnen die naar bepaalde belangrijke plekken uit die periode (ver)wijzen. Het klinkt cynisch, maar het is ook gewoon een toeristische trekpleister geworden. Je kunt niet naar Cambodja gaan zonder iets mee te krijgen van de daden van de Rode Khmer.

Het graf van Pol Pot is gewoon vrij te bezoeken. Langs de kant van de grote weg staan twee handgeschilderde wegwijzers:  ‘cremation site Pol Pot’. En dan nog moet je goed zoeken en ben je hoogstwaarschijnlijk alleen als bezoeker.

Iets anders wat mij opviel was de parallel met het huidige Noord-Korea. Toen de Rode Khmer in Cambodja aan de macht was, was het land ook volledig afgesloten van de rest van de wereld. In 1978 werden er een paar buitenlandse journalisten toegelaten die enkel een mooi toneelstukje voorgeschoteld kregen zodat ze de rest van de wereld konden laten zien hoe goed Cambodja het toch wel niet voor elkaar had. Dat doet je afvragen wat er zich nu in Noord-Korea allemaal afspeelt.

Wat was de rolverdeling en verhouding tussen Pol Pot en Nuon Chea?

Pol Pot en Nuon Chea waren twee handen op één buik. Vanaf het moment dat Pol Pot de leiding kreeg over de partij met Nuon Chea als nummer twee werkten ze samen als een twee-eenheid. Het idee was dat Pol Pot betere leiderschapskwaliteiten had en daarom in functie en naam de nummer 1 was, maar dat ze alle beslissingen altijd samen zouden nemen.

Nuon Chea was dan ook de plaatsvervanger van Pol Pot wanneer deze in het buitenland zat of ziek was. Zo is er een periode van enkele maanden geweest dat Pol Pot uitgeschakeld was door ziekte en Nuon Chea dus de nummer één was.

Na de Holocaust en de Holodomor zijn de Cambodjaanse Killing Fields de derde genocide ooit. 25% van de bevolking kwam om. Hoe kwam het dat een asceet en vrijheidsstrijder als Broeder no. 2 Nuon Chea uitgroeide tot een massamoordenaar?

Bijna een kwart van de bevolking kwam om en daarmee werd het inderdaad het hoogste dodental sinds de Tweede Wereldoorlog. Voor zover bekend heeft Nuon Chea nooit eigenhandig mensen omgebracht. Hij liet dat doen. Zoals we zo vaak zien in de geschiedenis deed hij dit omdat hij ergens heilig in geloofde. Hij geloofde dat Cambodja een perfecte communistische arbeidersstaat kon worden. Hij geloofde dat hij en zijn communistische vriendjes de ‘Grote Stap Voorwaarts’ nog beter en sneller zouden kunnen volbrengen dan bijvoorbeeld Mao in China. Hij vroeg daarvoor dingen van zijn volk die niet konden. Opeens moest de hele stedelijke bevolking naar het platteland trekken om zich daar letterlijk te pletter te werken. En dat terwijl er geen voorzieningen waren, niet genoeg voedsel en water, geen medicijnen.

Nuon Chea stelde bovendien altijd het volk en de natie boven het individu. Wanneer hij iemand ervan verdacht het land te verraden werd hij of zij geëxecuteerd, met de complete familie erbij.. Volgens de Rode Khmer moest je onkruid met wortel en al uitroeien. Een andere motto was: ‘beter honderd mensen onschuldig geëxecuteerd, dan één schuldige laten lopen.’

Pas na bijna 30 jaar na de overgave van de Rode Khmer in 1979 werd Nuon Chea in Cambodja gearresteerd en voor het gerecht gedaagd. Hoe kon dat zo lang duren?

Direct nadat Cambodja door Vietnam bevrijd was van de Rode Khmer is er een proces gevoerd tegen sommige leiders, waarbij onder andere Pol Pot bij verstek ter dood is veroordeeld. Dit proces was een schijnvertoning en werd door niemand serieus genomen. Vervolgens duurde het inderdaad dertig jaar voordat er weer iets van een proces op gang kwam.

De Rode Khmer bleef heel lang nog een grote rol spelen in de politiek. Veel leden en oud-leden werden gewoon weer opgenomen in nieuwe regeringen. Ook werd er pas mondjesmaat bekend welke gruweldaden er tijdens het rode regime allemaal begaan waren.

Pas in de jaren ‘90 was de rol van de Rode Khmer, op een paar kleine bolwerken na, politiek gezien uitgespeeld. Ook was toen genoegzaam bekend wat er allemaal gebeurd was. Op 15 april 1998 werd via de nationale radio aangekondigd dat er eindelijk een tribunaal zou komen. Diezelfde avond overleed Pol Pot.

Het zou nog eens ruim tien jaar duren voor de eerste zittingsdag, in februari 2009, zou plaatsvinden. Die tien jaar zijn gebruikt om steun te vinden bij de Verenigde Naties, om de financiën rond te krijgen met vele donaties uit het buitenland en om heel Cambodja rond te trekken om praktisch iedereen te interviewen over zijn of haar ervaringen tijdens het Rode Khmer-regime. Vooral dit laatste was tijdrovend, maar wel noodzakelijk, omdat er nauwelijks geschreven, laat staan digitale, documenten waren die als bewijsmateriaal konden dienen.

Bronnen

Foto’s van Nuon Chea: Extraordinary Chambers in the Courts of Cambod